දේවානම්පියතිස්ස රජ දවස (ක්‍රි. පූ. 247--207) මිහිඳු මහරහතන් වහන්සේගේ කාරුණිකත්වයෙන් සිරි ලක්දිවට බුදුසමය සම්ප්‍රාප්ත වී (ක්‍රි. පූ. 246) ඊට ආසන්න සමයෙහි දේවානම්පියතිස්ස රජුගේ සොහොයුරු උත්තිය කුමරුන් විසින් කල්‍යාණි විහාරය ප්‍රතිසංස්කරණය කොට සංඝාවාසයක් ගොඩනංවා පූජා කරන ලද බව හා කණිට්ඨතිස්ස රජු (ක්‍රි. පූ.227) අලංකාර උපොසථාගාරයක් කරවා පූජා කරන ලද බව ද, වොහාරිකතිස්ස රජු (ක්‍රි. පූ.209) කැලණිය චෛත්‍යයේ ප්‍රතිසංස්කරණ කළ බව ද සඳහන් වෙයි.
මෙම යුගයෙන් පසු රජරට පෙදෙසට බල පෑ විදේශීය ආක්‍රමණ හේතුවෙන් ලක්දිව බස්නාහිර බද කොටස මායා රට ලෙසින් වෙන ම පාළන ඒකකයක් ලෙස ස්ථාපනය වූ අතර එහි අගනුවර කැලණිය යි. උත්තිය රජුගේ බෑණනුවන් විසින් කැලණිය විහාරයෙහි අභිනව පිළිම ගෙයක් හා පස් මහල් ප්‍රාසාදයක් ගොඩනංවා සසුනට පූජා කළ බව කිය වෙයි.
උත්තිය රජුගේ මුණුබුරාණන් වූ කැලණිතිස්ස රජු ධාර්මික පාළකයෙක් ලෙස තුණුරුවන් ඇසුරු කරමින් රාජ්‍යවිචාරය කළ බව ත් නිති පතා රජවාසළෙහි දන්පහන් පිදූ බව ත් සඳහන් ය. තෙලකටාහගාථා නම් ඉපැරණි පාලි කාව්‍යයේ අන්තර්ගතයෙන් පැහැදිලි වන පරිදි වැරදි තොරතුරකින් නො මග ගිය කැලණිතිස්ස රජු උණු තෙල් කටාරමක ලා මහරහතන් වහන්සේ නමක් දිවිතොර කරවීමට ප්‍රයත්න දැරීම හේතුවෙන් මතු වූ දේවකෝපය මායා රටට මුහුද ගොඩ ගළා (සුනාමි උවදුරකින් මෙන්) දේපල මෙන් ම ජීවිත ද විනාශ වීම දක්වා මහා අනතුරකට මුහුණ දීමට හේතුවක් වූ අතර මෙම ව්‍යසනයෙන් රට ගලවා ගන්නා ලද්දේ දේවී නම් වූ රජුගේ දූ කුමරිය නැවකට නංවා මුහුදට බිලිදීම වශයෙන් පිටත් කොට හැරීමෙනි.
මෙම සිද්ධිය ලක්දිව දකුණේ රුහුණු රට ත් මායා රට ත් අතර සමීප බැඳීමකට යොමු කළ අතර පසු ව විහාරමහා දේවිය ලෙස ප්‍රකට වූ කැලණියේ දේවි කුමරිය රුහුණෙහි කාවන්තිස්ස රජුගේ අගමෙහෙසිය මෙන් ම අනුරාධපුර යුගයෙහි විදේශීය ආක්‍රමණික සතුරන් පරදා සිරිලක එක්සේසත් කළ ගැමුණු රජුගේ මවු වූවාය.
පසුව එම ලිපියේ සැබෑ කතුවරයා හඳුනා ගැනීමට හැකි විය. ඒත් එතකොට පරක්කු වැඩියි. අහිංසක භික්ෂුවගේ අමානුෂික ඝාතනයෙන් කෝපයට පත් දෙවිවරු (දෙවියන්) ගිගුරුම් සහිත වැසි ඇති කර ගඟ සහ මුහුද ගොඩගැසී මුළු කැලණිය නගරයම ගංවතුරට පත් කළහ. රජු මෙය තමාට ශාපයක් යැයි විශ්වාස කර රජුගෙන් උපදෙස් ලබා ගත්තේය. ඔහුගේ රාජධානියේ ප්රඥාවන්තයන්. දෙවිවරුන් සනසන්නටත්, රට විනාශකාරී ගංවතුරෙන් බේරා ගැනීමටත්, රජුට ඉතා සමීප හා ප්‍රිය දෙයක් පූජා කරන ලෙස ඔවුහු රජුට උපදෙස් දුන්හ. ඔහුගේ දිරිය දියණිය මෙය ඇසූ දේවී මහා පූජාව සඳහා ඉදිරිපත් විය. ඒ නිසා ඇයව සරුසාරව සපයා ඇති බෝට්ටුවක දමා සාගරයේ ගසාගෙන යන ලදී. සුළඟ සහ දිය පහර ඇගේ බෝට්ටුව නිරුපද්‍රිතව ශ්‍රී ලංකාවේ දකුණු වෙරළ තීරයේ මහගමට ගෙන ගියා. ඇගේ රාජකීය සබඳතා ගැන දැනගත් දකුණු රාජධානියේ එවකට රුහුණු පාලක කාවන්තිස්ස රජු ඇයව තම බිසව කර ගත්තේය. ඇය ‘විහාර මහා දේවී’ නම් විය. පසුව අනුරාධපුර යුගයේ ශ්‍රේෂ්ඨතම රජු බවට පත්වූයේ ඇයගේ පුත් දුටුගැමුණු රජුය. එතුමාගේ පාලන සමය තුළ කැලණි විහාරය පන්සියයකට අධික භික්ෂූන් වහන්සේලා වැඩ සිටි ප්‍රසිද්ධ ශාස්ත්‍රස්ථානයක් බවට පත් විය.
මෙම කාල සීමාවේ ඉතිරි කාලය තුළ කැලණි විහාරයේ වෙනස්කම් කිහිපයක් පමණක් සිදු වී ඇති බව පෙනේ. වෝහාරතිස්ස රජතුමා විසින් දාගැබට උඩින් අතිවිශිෂ්ට පරාලයක් කරවීය. කනිට්ඨතිස්ස රජතුමා භික්ෂූන් වහන්සේලා සඳහා රැස්වීම් ශාලාවක් කරවීය. එතැන් සිට වසර 900ක් පමණ පොළොන්නරු යුගය ආරම්භය දක්වාම මෙම විහාරස්ථානය සම්බන්ධයෙන් වංශකතා නිහඬය.
කෙසේ වෙතත් මෑතකදී කැලණි විහාර පරිශ්‍රයෙන් සොයා ගන්නා ලද එක්තරා ශිලා ස්ථම්භ ලිපියකින් මෙම යුගයේ අග භාගයේ විහාරස්ථානය පිළිබඳව රසවත් කරුණු රැසක් අනාවරණය වේ. ඒ අනුව පන්සල් පරිශ්‍රයේ මැණික් ඔබ්බවන ලද පහන් කූඩුවක් ද, නිතිපතා පුජා පවත්වනු ලබන නැටුම් හා බෙර වාදක කණ්ඩායමක් ද සිට ඇත.