කෝට්ටේ යුගයෙහි දී එම රාජධානියේ මූලස්ථානයට ඉතා සමී වූ අග්‍රත ම සිද්ධස්ථානය ලෙස කැලණිය විහාරය රජයෙන් මෙන් ම ජනතාවගේ ද ඉමහත් ගෞරවයට හා පූජාවන්ට පාත්‍ර වූ බව පෙනෙයි. එසමයෙහි කැලණි වෙහෙර මහා මහල් ප්‍රාසාද, පිරිවෙන් හා අලංකාර මන්දිර වන් ආරාම ගොඩනැගිලි සමූහයකින් සමන්විත ව තේජාන්විත පුණ්‍යභූමියක් ලෙස පැවති බව කෝට්ටේ යුගයේ දී රචිත සිංහල සන්දේශ සාහිත්‍යයෙහි විස්තර වෙයි.
එවක කැලණිය ජනාකීර්ණ මෙන් ම සශ්‍රීක සුන්දර නගරයක් වූ බව ඉහත දැක් වූ සිංහල සන්දේශ කාව්‍යයන්ගේ තොරතුරුවලින් පෙනෙන අතර කැලණි ගඟ වානිජ හා මහජන ප්‍රවාහන මාර්ගයක් ලෙස බහුල භාවිතයෙහි පැවති බව ද පෙනෙයි.
තොටගමුවේ සිරි රාහුල හිමියන්ගේ අග්‍රගණ්‍ය කාව්‍ය නිර්මාණය වන සැළලිහිණි සන්දේශය කැලණියේ ශ්‍රී විභීෂණ දෙවිඳුන් වෙත පූජා කෙරෙන්නේ හය වන සිරි පැරකුම්බා රජුගේ අගමෙහෙසිය වූ ලෝකනාථා කුමරිය හෙවත් උළකුඩය දේවියට ඊළඟට රාජ්‍ය නායකත්ත්වයට සුදුසු පින්වත් පුත් රුවනක් ප්‍රාර්ථනා කරමිනි.
දරු සම්පත් ප්‍රාර්ථනා කොට මෙන් ම දරුවන්ට ආශීර්වාද කොට භාරහාර වීම හා පුදපූජා පැවැත්වීම සඳහා අදද කැලණිය පුදබිම ත් මෙම ශ්‍රී විභීෂණ දේවාලයත් බැතිමතුන් අතර ඉතා ප්‍රකට ය.
මෙසේ බුරුමයේ සඟනායක මොග්ගල්ලායන හිමියන්ගේ උපදෙස් පරිදි රජු විසින් ථෙරවාදී පැවිද්ද ලබා ගැනීම සඳහා භික්ෂූන් වහන්සේලා 45 නමක් ලංකාවට එවීය. ඔහු තම අමාත්‍යවරුන් දෙදෙනෙකු වන රම්දූත සහ චිත්‍රදූතගේ ප්‍රධානත්වයෙන් ශ්‍රී ලංකාවේ තානාපති කාර්යාලයක් පවා පිහිටුවීය. බුවනෙකබාහු රජු ඔවුන්ව නිසි ගෞරවයෙන් පිළිගත්තා. බුරුම රජුගේ ඉල්ලීම සම්බන්ධයෙන් රජු තම අමාත්‍යවරුන් සහ ශ්‍රී ලංකාවේ සංඝරාජයාගෙන් උපදෙස් ලබා ගත්තේය. මෙම උත්සවයේ අනුශාසනාව සඳහා ශ්‍රී ලාංකේය සංඝ සමාජය අතුරෙන් උගත් කීර්තිමත් කීර්තිමත් විසි හතර දෙනෙකු තෝරාගනු ලැබූ අතර උත්සවය කැලණි විහාරස්ථානයේ අනුග්‍රහයෙන් පැවැත්විණි.
පැවිදි කිරීම සඳහා විහාරස්ථානයට යාබද කැලණි ගඟේ බෝට්ටු මත වියනක් සකස් කරන ලදී. බුරුම භික්ෂූන් වහන්සේලා විසින් ථෙරවාදී සහෝදරත්වයට ගේ විහාරය ඇතුළත් කිරීමේ උපසම්පදාව කැලණි විහාරයේ විදාගම්ස මහ නාහිමියන් විසින් සිදු කරන ලදී. රජතුමා විසින්ම බුරුම භික්ෂූන් වහන්සේලාට ඉතා වටිනා පූජාවන් කළ අතර, ඔවුන් එක් එක් සිංහල සම්භවයක් ඇති නව නමක් ලබා දුන්නේය.
ඔවුන් ආපසු බුරුමයට පැමිණි විට රාමදිපති රජු බෙහෙවින් සතුටු විය. ඒ නිසා සතුටු වූ ඔහු පරිච්ඡේද නිවසක් ඉදිකර එයට කැලණි සිමා ලෙස නම් කර මෙම මෙහෙයුමේ ඉතිහාසය කිරිගරුඬ පුවරු මත සටහන් කළේය. මෙම පුවරු අද දක්වා සංරක්ෂණය කර ඇති අතර කැලණි සෙල්ලිපිය ලෙස හැඳින්වේ.
කෝට්ටේ ධර්ම පරාක්‍රමබාහු රජුගේ ප්‍රදේශය කැලණි විහාර ඉතිහාසයේ අමතක නොවන යුගයක් ලෙස සටහන් වේ. ඔහුගේ රාජ්‍යයේ 19 වන වර්ෂයේදී ඔහු දේවමාළිගාවේ පුළුල් ප්‍රතිසංස්කරණ කටයුතු සිදු කළේය. වැඩ නිම කිරීමෙන් පසු ඔහු ඒ සියල්ල සටහන් කරමින් විශාල කළුගල් ලෑල්ලක සෙල්ලිපියක් පිහිටෙව්වේය. අද දක්වා සංරක්ෂණය කර ඇති මෙම සෙල්ලිපිය විහාරස්ථාන පරිශ්‍රයේ දක්නට ලැබේ. කෙසේ වෙතත්, 16 වන සියවසේ අගභාගයේදී පෘතුගීසීන් විසින් මෙම විහාරස්ථානයට සිදු කළ අනපේක්ෂිත විනාශයෙන් බේරී නොතිබූ බැවින් එය දැන් කොටස් දහතුනකින් සමන්විත වේ.
මෙම සෙල්ලිපියේ රජු විසින් සිය අමාත්‍ය විජයක්කෝනාරගේ නියෝජිතායතනය හරහා විහාර භූමියේ සිදු කරන ලද මෙම ප්‍රතිසංස්කරණය විස්තරාත්මකව විස්තර කරයි. එය විහාරස්ථානය තුළ පැවති සිද්ධස්ථාන කිහිපයක් සඳහන් කර ඇති අතර විහාරස්ථානයට සම්බන්ධ ඉඩම්වල මායිම් ප්‍රකාශ කරයි. ශ්‍රී රාජරත්න පිරිවෙන් නාහිමි යන පදවි ප්‍රදානය කළේ එකල විහාරාධිපති හිමියන් බව එහි වැඩිදුරටත් සඳහන් වේ. මේ හැරුණු විට, රජු එම ස්ථානයේ අලංකාරයට කොතරම් වශී වීද යත්, ඔහු පන්සලට පැහැදිලිව පෙනෙන පරිදි ගං ඉවුරේ තම පදිංචිය සඳහා පස්මහල් මාලිගයක් ඉදි කළේය. පසු කාලයේ කෝට්ටේ රජවරු ගිම්හාන නිවහන ලෙස මෙය භාවිතා කළහ.